ادبیات داستانی و نمایشی در اوایل قرن حاضر
معرّفی و بررسیِ آثار داستانی و نمایشی از ١٣١٠ تا ١٣٢٠ شمسی، بهناز علی‌پور گسکری، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران ١٣٩٧، ٣١٤ صفحه.
اثر تازۀ بهناز علی‌پور گسکری، چنان‌که بر جلد کتاب قید شده، «براساس پژوهش‌های طرح تطوّر مضامین داستانی گروه ادبیات معاصر» در فرهنگستان زبان و ادب فارسی تدوین گشته است. علی‌پور در مقدّمه می‌نویسد:
کتاب حاضر […] مسبوق است به دفترهای منتشر شدۀ پیش از آن و محتوای آن به دهه‌ای دیگر و یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ داستان‌نویسی معاصر ایران تعلّق دارد. دفتر اوّل این مجموعه متعلّق است به سال‌های ١٢٥٠–١٣٠٠، به کوشش حسین مرتضائیان آبکنار که در سال ١٣٨٧ چاپ و منتشر شد. دفتر دوم متعلّق به ١٣٠٠–١٣١٠ به کوشش نگارنده که در سال ١٣٩٣ انتشار یافت. (ص ٩)
علی‌پور در این کتاب ٤٦ اثر داستانی (رمان و داستان کوتاه) و نمایشی را معرّفی کرده است. سیاحت‌نامۀ غرب (سیّد محمّدحسن نجفی قوچانی)، اشرف مخلوقات (محمّد مسعود)، درام تاریخی مازیار (صادق هدایت)، رهبر دوشیزگان (زهرا کیا)، چمدان (بزرگ علوی) و ستارگان سیاه (سعید نفیسی) از آن جمله‌اند. ﻣﺆلّف تنها داستان‌ها و نمایشنامه‌های مشاهیر را معرّفی نکرده، بلکه آثار برخی اثرآفرینان بیش‌وکم مهجور را نیز شناسانده است. به عنوان نمونه می‌توان از زندگانی، اثر مهدی داودی، و منادی حقیقت یا عاشق گویا در کسوت درویش قربان، اثر سیّد محمّدباقر حجازی، نام برد. ﻣﺘﺄسّفانه علی‌پور در مقدّمه چیزی درباب معیارهای گزینش آثار نمی‌نویسد. آثار بررسی‌شده به ترتیب تاریخ انتشار مرتّب شده‌اند. نخستین اثر سیاحت‌نامۀ غرب، نوشتۀ محمّدحسن نجفی قوچانی، است که به سال ١٣١٠ منتشر شده و آخرین اثر زارا (عشق چوپان)، نوشتۀ محمّد قاضی، مربوط به سال ١٣١٩. امّا در پایان کتاب، پس از اثر قاضی، نیرنگ سیاه، رمان محمّدتقی بهار، معرفّی و بررسی شده که در سال ١٢٩٨ منتشر شده است، یعنی یازده سال پیش از آغاز دوره‌ای که بناست بررسی شود! علی‌پور، چنان‌که در پیشگفتار توضیح داده، معرّفی رمان بهار را، نظر به اهمّیت اثر و اثرآفرین ضروری دانسته است. (ن. ک. ص ١١)
معرّفی و بررسی هریک از آثار داستانی و نمایشی در کتاب علی‌پور متشکّل است از زندگی‌نامۀ کوتاهی از اثرآفرین، فهرست آثار وی (چنان‌چه بیش از یک اثر داشته است)، «خلاصۀ اثر»، «دربارۀ اثر» و «پاره‌ای از اثر». در زندگی‌نامه‌ها غالباً به ذکر اطّلاعات کلّی مربوط به حیات اثرآفرین (مثلاً سال تولّد و مرگ، تحصیلات و شغل) بسنده شده است، معذلک این بخش گاه حاوی اطّلاعات جالب‌تری نیز هست، مثلاً اینکه «[سعید] نفیسی نویسندۀ نخستین نمونه‌های نقد نمایشنامه در ایران است»، «[شین پرتو] هدایت را به هند دعوت کرد و امکان چاپ اثرش را فراهم ساخت» یا «[عبّاس خلیلی] ازجمله دوازده جوانی بود که قیام نجف را در سال ١٩١٧ م رهبری و حاکم انگلیسی شهر را ترور کردند». در فهرست آثار، عناوین و سال انتشار آثارِ نویسنده، خواه داستانی و خواه غیرداستانی، ذکر شده است. «خلاصۀ اثر» شرح کوتاهی است از محتوای اثر مربوطه همراه با اظهارنظری مختصر دربارۀ آن. «دربارۀ اثر» هم تحلیل اثر معرفّی‌شده است. بخش اخیر را می‌توان نقطۀ قوّت کار علی‌پور دانست. او که خود داستان‌نویس است جوانب گوناگون و متعدّد آثار را، اعمّ از ساختار، سبک، شیوۀ روایت، شخصیت‌پردازی، رابطۀ عناصر داستان با یک‌دیگر، روابط برون‌متنی و جز آن، با تسلّط وافی به موضوع، شناسانده است. علاوه بر آن علی‌پور در این بخش خوانندگان را تا حدودی از تاریخ نقد اثری که بررسی می‌کند مطّلع می‌سازد. فی‌المثل در بخش مربوط به سه قطره خون، اثر هدایت، با آراءِ آذر نفیسی، محمّدعلی کاتوزیان و محمّد صنعتی دربارۀ این داستان آشنا می‌شویم. سرانجام «پاره‌ای از اثر» قسمتی کوتاه از متن آثار است که علی‌پور برای آشنا کردن خواننده با حال‌وهوا و سبک نگارش آنها برگزیده است.
کتاب با فهرست منابع و نمایه، شامل اعلام و مفاهیم، پایان می‌یابد.
سعید رضوانی