اوج روایت شکست. تفسیری بر «آنگاه پس از تندر»، سرودۀ مهدی اخوان ثالث

«آنگاه پس از تندر» در قالب گزارشِ یک کابوس سروده شده است. راوی اوّل شخصْ شعر را با شکایت از بی‌خوابی‌های خود آغاز می‌کند و شِکوِه از خواب‌هایی که، اگر گهگاه او را درربایند، قرین آسودگی نیستند:

امّا نمی‌دانی چه شبهایی سحر کردم.
بی‌آنکه یک‌دم مهربان باشند باهم پلکهای من
در خلوت خواب گوارایی.
وآن گاهگه شبها که خوابم برد،
هرگز نشد كاید به‌سویم هاله‌ای، یا نیمتاجی گل
از روشنا گلگشت رﺅیایی.[١]

در عین حال این آغاز چنان است که گویی ما خوانندگان در میانۀ گفت‌وگویی از راه رسیده‌ایم.[٢] راوی از موضوع معیّنی سخن می‌گفته و حالا با واژۀ «امّا» اعلام می‌کند که می‌خواهد به جنبۀ خاصّی از آن بپردازد یا مسئله‌ای مربوط به آن را مطرح کند. ما خوانندگان البتّه، چون دیر رسیده‌ایم، هنوز از موضوع بی‌خبریم و باید آن را از سخنان بعدی او دریابیم. حالا راوی کابوس‌های خود را وصف می‌کند:

در خوابهای من،
این آبهای اهلیِ وحشت،
تا چشم بیند كاروان هول و هذیان است.
این کیست؟ گرگی محتضر، زخمیش بر گردن؛
با زخمه‌های دم‌به‌دم‌کاهِ نفسهایش،
افسانه‌های نوبت خود را
در ساز این میرنده تن غمناك می‌نالد.
وین كیست؟ كفتاری ز گودال آمده بیرون
سرشار و سیر از لاشۀ مدفون
بی‌اعتنا با من نگاهش، پوز خود بر خاک می‌مالد.

در این کابوس‌ها ماجرایی تکرار می‌شود:

آنگه دو دست مردۀ پی‌کرده از آرنج
از روبه‌رو می‌آید و رگباری از سیلی.
من می‌گریزم سوی درهایی كه می‌بینم
باز است، اما پنجه‌ای خونین كه پیدا نیست
از کیست،
تا می‌رسم، در را به‌رویم كیپ می‌بندد.
آنگاه زالی جغد و جادو می‌رسد از راه
قهقاه می‌خندد.
وان بسته درها را نشانم می‌دهد، با مهر و موم پنجۀ خونین،
سبابه‌اش جنبان به ترساندن،
گوید:
«بنشین.
شطرنج».
آنگاه فوجی فیل و برج و اسب می‌بینم
تازان به‌سویم تند چون سیلاب.

بدین قرار راوی مکرّر در خواب می‌بیند که پیرزنی وادارش می‌کند با او شطرنج ببازد. از همین‌جا می‌توان میان این شعر و مخاطرات سیاسی دکتر مصدّق و یارانش طیّ واپسین سال‌های دهۀ ١٣٢٠ و نخستین سال‌های دهۀ ١٣٣٠ رابطه برقرار کرد. شطرنج‌بازی در خواب را می‌توان کنایه از نَبَرد فرض کرد، نَبَردی سیاسی. حالا می‌توان تصوّر نمود که راوی پیش از آغاز شعر، پیش از آن‌که ما به سخن او گوش بسپاریم، از کوشش‌های ملّی‌گرایانه و تحوّل‌خواهانۀ ایرانیان طیّ سال‌های یادشده و کودتای ٢٨ مرداد حکایت می‌کرده است. البتّه ربط دادن این سطرها و سایر بخش‌های شعر به نهضت دکتر مصدّق و سرانجام آن مستلزم آگاهی از رویدادهای تاریخی دوران حیات شاعر و عقاید سیاسی و تعلّقات اجتماعی اوست، همچنین شناخت آثار او پس از کودتا که در آنها هماره دریغاگوی دکتر مصدّق بود و با اهداف آن «نادر نوادر ایّام»[٣] همدلی نشان می‌داد. به این ترتیب تفسیر حاضر هم هرمنوتیکی است هم بینامتنی.

حال که شطرنج‌بازی راوی در خواب را کنایه از مبارزۀ سیاسی به رهبری دکتر مصدّق انگاشتیم، می‌توان با همان منطقْ تکرار کابوس شطرنج را رمزی از درگیری دائم ذهن راوی با آن مبارزه یا جهد بی‌وقفه و جانکاه او در تحلیل علل و اسباب ناکامی آن فرض کرد. یکی از این شطرنج‌بازی‌های تکراری در خواب اندکی با بقیه فرق دارد. در مقام تفسیر باید بگوییم راوی در یکی از تلاش‌های خود برای فهم علّت شکست مبارزۀ مذکور به تحلیلی تازه می‌رسد:

از بارها یک بار
شب بود و تاریکیش
یا روشنای روز، یا کی، خوب یادم نیست.
اما گمانم روشنیهای فراوانی
در خانۀ همسایه می‌دیدم.
شاید چراغان بود، شاید روز.
شاید نه این بود و نه آن، باری،
بر پشت‌بام خانه‌مان، روی گلیم تیره و تاری،
با پیردختی زردگون‌گیسو که بسیاری،
شکل و شباهت با زنم می‌برد، غرق عرصۀ شطرنج بودم من.

جنگی از آن جانانه‌های گرم و جانان بود.
اندیشه‌ام هرچند
بیدار بود و مرد میدان بود،
امّا
انگار بخت آورده بودم من.
زیرا
چندین سوار پرغرور و تیزگامش را
در حمله‌های گسترش پی کرده بودم من.
بازی به شیرین‌آبهایش بود.
با این‌همه از هول مجهولی
دایم دلم بر خویش می‌لرزید.
گویی خیانت می‌کند با من یکی از چشمها یا دستهای من،
اما حریفم برخود از من بیش می‌لرزید.
در لحظه‌های آخر بازی،
ناگه زنم، همبازی شطرنج وحشتناک،
شطرنج بی پایان و پیروزی،
زد زیر قهقاهی که پشتم را به‌هم لرزاند.
گویا مرا هم پاره‌ای خنداند.
دیدم که شاهی در بساطش نیست، گفتی خواب می‌دیدم.
او گفت:
«این برجها را مات کن» خندید.
«یعنی چه؟» من گفتم.
او در جوابم خندخندان گفت:
«ماتم نخواهی کرد، می‌دانم.
پوشیده می‌خندند باهم پیرفرزینان
من سیلهای اشک و خون بینم
در خندۀ اینان»

تحلیل تازۀ راوی، که در دو بند فوق به رمز و اشاره آن را با ما درمیان می‌گذارد، ظاهراً این است که در قضایای منتهی به کودتای ٢٨ مرداد حقیقت جز آن بوده که به نظرِ مردم می‌رسیده است؛ راوی و همپیمانانش در نبرد برای تغییر سرنوشت جامعه پیشاپیش شکست خورده بوده‌اند و اصلاً پیروزی ممکن نبوده و شاید بتوان گفت اساساً «نبردی» درکار نبوده، بلکه یک طرفِ ماجرا طرف دیگر را فریب داده و در توهّم نبرد و امکان تغییر انداخته است. این تفسیر بیش از هرچیز بر غیاب مهرۀ شاهِ حریف در صفحۀ شطرنج مبتنی است که راوی در گرماگرم بازی به صرافت آن نیست و تازه در پایان کار بدان پی می‌برَد.[٤] آری، راوی این‌بار، پس از آن‌که بارها آن شطرنج سیاسی و عاقبتش را نزد خود حلاجّی کرده، استنتاج می‌کند که کسانی در پشت پرده او و سایر آرمانخواهان و تحوّل‌طلبان را به بازی گرفته و ریشخند می‌کرده‌اند («پوشیده می‌خندند باهم پیرفرزینان»). به گمان وی این کهنه‌کارانِ میدان سیاست و صاحبانِ اصلیِ قدرت («پیرفرزینان») در خفا سرنوشت مردم و فرجام نبرد آنان را – که درواقع نبردی نبوده – ازپیش رقم زده‌اند. همین استنتاج مهم‌ترین وجه افتراق «آنگاه پس از تندر» و سایر شعرهای اخوان ثالث دربارۀ نهضت دکتر مصدّق و کودتای ٢٨ مرداد است. شاعر در آثاری همچون «زمستان» و «نوحه» به شکایت از شکست سال ١٣٣٢ و شرایط حاکم بر جامعه پس از آن شکست بسنده می‌کند. او در این قبیل اشعار، اگر گهگاه خواسته علّت شکست را نشان دهد، از حدّ توضیحات سرسری فراتر نرفته است. مثالش بیت زیر از «تسلّی و سلام» خطاب به دکتر مصدّق است که اخوان در آن یاران یا هواداران او را به سست‌عنصری و تنها گذاشتن پیشوای نهضت متهم می‌کند:

وز سفله یاوران تو در جنگ
کاری بجز فرار نیامد.[٥]

لیکن در «آنگاه پس از تندر»، چنان‌که گفتیم، قضایا تحلیل و شرحی دیگر از آنها ارائه می‌شود. البتّه مطّلع نمی‌گردیم که بازیگردانان چگونه حریفان را فریفته و این نمایش را برپا کرده‌اند و مقصود آنان از بازی عجیبشان چه بوده است. این نیز معلوم نیست که فریبسازان دقیقاً چه کسانی بوده‌اند. همین‌قدر درمی‌یابیم که آنان بر اریکۀ قدرت سیاسی تکیه داشته‌اند، و ظاهراً هم از این رو راوی – که در این اثر کسی جز شاعر نیست – آنان را مسلّط بر همۀ شئون و گردانندۀ تمام امور جامعه می‌شناسد. بدین قرار روایت «آنگاه پس از تندر» از جنبش ملّی و شکست آن بیش‌وکم توطئه‌اندیشانه است. اگر اخوان را راوی شکست بدانیم، «آنگاه پس از تندر» درمیان آثار وی اوج روایت شکست است، زیرا در آن امکان پیروزی دکتر مصدّق و هوادارانش از اساس انکار می‌شود. اخوان در این سروده آنان را، شاید ناخواسته، حتّی از جایگاه قهرمانان تراژیک فرومی‌کشد و جنبش آنان را نه مبارزه، که تلاشی بیهوده می‌شناسانَد.