داستایفسکی، کافکا و مسئلۀ گناه

امّا اگر کافکا به خطاهای مذهبی نظر ندارد، قهرمانانش را با چه اتّهامی مواجه می‌کند؟ می‌توان گفت گناه آنان عمدتاً گناهی است که انسان درقبال خود مرتکب می‌شود؛ سهمِ خودِ آنان است در مجموعۀ اسباب و علل تیره‌روزی‌هایشان؛ اشتباهاتی است که در زندگی مرتکب می‌شوند و به سبب آنها فرصت یک‌بارۀ حیات را تباه می‌کنند؛ خطاهایی است که موجب می‌شود از تحقّق بخشیدن به توانایی‌های بالقوّه و ظرفیت‌های وجودی‌شان بازبمانند؛ تقصیر شخص آنهاست در ناکامی از رشد و تعالی و گرفتاری به رنج و بدبختی. آری، واژۀ «تقصیر» برای نامیدن آن‌چه قهرمانان آثار کافکا به گردن دارند مناسب‌تر از «گناه» است.

وضع قهرمانان هر سه رمان کافکا، که مبنای این بررسی هستند، ﻣﺆیّد تحلیل فوق از ماهیت گناه در آثار اوست. هر سه قهرمان در چرخه‌ای بی‌پایان از رنج و تحقیر سرگردانند. درمورد قهرمان رمان مفقودالاثر می‌توان قایل بود به این‌که از دست دادن حمایت دایی و طرد شدن از خانۀ وی، هرچند او را به مصایب عدیده دچار می‌کند، آغاز مرحلۀ رشد شخصیت و استقلال او نیز هست. کارل با این ضربه کودکی را پشت سر می‌گذارد و اصطلاحاً مرد می‌شود. گفتیم که کافکا در یادداشتی کارل رُسمان را از گناه مبرّا کرده است. پس اگر گرفتار آمدن او به سختی‌ها ناشی از تقصیر وی نباشد، عجیب نیست که نویسنده آن را به مثابۀ پیشرفت تصویر کند. امّا دوتنِ دیگر، یوزِف کا در محاکمه و کا در قصر، به لحاظ فکری نیز گرفتار دور باطلند؛ در دنیای کوچک خویش مانده‌اند و فرصت‌های راستین زندگی، فرصت‌های اعتلای شخصیت خود، را می‌سوزانند. یوزِف کا تا فصل آخر رمان به‌غلط بر بی‌گناهی خود پای می‌فشارد و با انکارِ خطا امکان تبرّا از آن و اصلاح شخصیت خود را نیز از دست می‌دهد. چشم او تنها در صحنۀ آخر داستان، صحنۀ اعدامش، به حقیقت باز می‌شود، که البتّه از آن سخن خواهیم گفت. کا، قهرمان قصر، در تمام طول داستان بر یک منوال برای نزدیک شدن به قصر تلاش می‌کند؛ به‌جز این مقصود بر همه‌چیز و همه‌کس چشم می‌بندد؛ و، اگرچه پی‌درپی شکست می‌خورَد، حاضر نیست لحظه‌ای دربارۀ هدف خود یا دست‌کم راه و روشی که برای رسیدن به آن اختیار کرده است بیاندیشد. او نیز تقریباً در پایانِ متنِ ناتمامِ رمان تازه شروع به ﺗﺄمّل جدّی در رفتار خویش می‌کند. احساس می‌کند که «زیاده از حد، با سروصدای بسیار، زیاده کودکانه و در کمال بی‌تجربگی» کوشیده است «تا چیزی را که […] آسان و بدون جلب توجّه ازآن خود می‌توان کرد با گریه، چنگ زدن و به‌زور کشیدن به‌دست آوَرَد؛ مثل کودکی که رومیزی را به‌زور می‌کشد، امّا چیزی عایدش نمی‌شود، بلکه فقط همۀ اشیاء زیبا را به زمین می‌اندازد و برای همیشه ازدست می‌دهد».[١٧]

رویکردِ مشابهِ دو نویسنده به گناه

به‌رغم آن‌که ماهیت گناه در آثار داستایفسکی و کافکا متفاوت است، مواجهۀ دو نویسنده با گناه شباهت نظرگیری دارد. هردو اذعان به گناه یا تقصیر را واجد اهمّیت بنیادین در تعالی شخصیت انسان و راه نجات از گمراهی می‌دانند. داستایفسکیِ مسیحی در این زمینه خواهان خضوع کامل و بی‌قیدوشرط انسان است. در برادرانِ کارامازوف راهب وارسته، سوسیما، می‌گوید:

هریک از ما گناهِ همه‌کس و همه‌چیز را در جهان به گردن دارد، و نه فقط به واسطۀ سهمش در کلّ گناهان جهان؛ هریک از ما به نحوی کاملاً شخصی گناه همۀ انسان‌ها، گناه تک‌تک انسان‌های روی زمین را به گردن دارد. در این تردیدی نیست.[١٨]

این اندیشه که بیش از یک‌بار در آثار داستایفسکی تبیین شده، امّا مستدل نگردیده است، ناظر به گناهان مشخّص و قابل اثبات انسان‌ها نمی‌تواند بود – گرچه نویسنده هربار آن را چندان ﻣﺆکّد می‌کند که خواننده دچار تردید می‌شود. آری، داستایفسکی از چیز دیگری سخن می‌گوید. مقصود وی احتمالاً این است که انسان بالذات گناهکار است. به گمانِ او آگاهی از این «حقیقت» شرط لازم خضوعی است که نجات انسان در گرو آن است. در داستان‌های وی همین خضوع وجه تمایز اصلی رستگاران از ضلّال است، از کسانی نظیر ایوان کارامازوف که نه تنها مرتکب گناهان بزرگ می‌شوند، بلکه متکبّرانه خود را مرجع تعیینِ خوب و بد می‌دانند یا اصولاً مفاهیم خوبی و بدی را به سخره می‌گیرند.

کافکا نیز، هرچند با مفهومِ مذهبیِ گناه کار ندارد، آگاهی نسبت به تقصیر خویش و خضوع ناشی از این آگاهی را برای نجات انسان حیاتی می‌داند. در جهانِ کافکا مادام که شخص به ﺗﺄمّل و تعمّق جدّی در تمامیّت وجود خود روی نیاوَرَد و به خطاهایش معترف نگردد، محال است از لابیرنتِ پریشانی و سرگردانی راه به‌دربَرَد. صرف‌نظر از کارل رُسمان که از نگاه نویسنده بی‌تقصیر است، دو قهرمان دیگر رمان‌های کافکا چشم به هر حقیقت و گوش به هر اندرزی بسته‌اند و در درستی راهی که برگزیده‌اند تردید نمی‌کنند. آنان هیچ‌یک از اشتباهات خود را نمی‌بینند و نمی‌پذیرند، این است که از چرخۀ باطل خطاهای هستی‌سوز رهایی ندارند. محاکمه روشن‌تر از همۀ آثار کافکا اهمّیت اذعان به تقصیر و خضوع را در تفکّر وی نمایان می‌سازد. وقتی یوزِف کا هنگام بازداشتش در آغاز داستان ادّعا می‌کند کاملاً بی‌گناه است و، به‌جای آن‌که از خود بپرسد مرتکب چه جرمی شده، پی‌درپی بازداشت‌کنندگان را ﻣﺆاخذه می‌کند، از رئیس آنان پاسخ می‌شنود که: «[…] کمتر به ما و آن‌چه در انتظارتان است فکر کنید. بهتر است بیشتر به خود بیاندیشید. ضمناً این­‌قدر احساس بی‌گناهی‌تان را جار نزنید، زیرا به نظرِ مثبتی که دیگران دربارۀ شما دارند خدشه وارد می‌کند.»[١٩] بدین ترتیب احساس بی‌گناهی کردن نخستین خطای یوزِف کا است که خواننده از آن مطّلع می‌شود – پیش از آگاهی از تقصیرهایی که سبب بازداشت و مبنای محاکمۀ او هستند. یوزِف کا پندی را که نقل شد به گوش نمی‌گیرد؛ در خود نمی‌نگرد، امکان و احتمال مقصّر بودن را بررسی نمی‌کند و تا فصل آخر رمان بر بی‌گناهی خود ﺗﺄکید می‌ورزد. خواننده در طول داستان رفته‌رفته از علل محاکمۀ قهرمانِ آن آگاه می‌شود. یوزِف کا، همچنان‌که در بحث از نوع گناه در آثار کافکا گفتیم، عمدتاً مرتکب خطاهای شخصی است؛ روزگار را به بیهودگی می‌گذراند، به‌دنبال موفّقیت‌های کاذب و بی‌ارزش شغلی و بهره بردن از امکاناتِ زندگیِ فارغ از ﻣﺴﺆلیت است، ظرفیت‌های وجودی‌اش را تباه می‌سازد و خود را از زندگیِ متعالیِ شایستۀ انسان محروم می‌کند. تقصیرهای او را، دست‌کم پیش گناهانی که از قهرمانان رمان‌های داستایفسکی سرمی‌زند، می‌توان کوچک شمرد. در هرحال می‌توان گفت از نگاه کافکا هیچ‌یک از اشتباهات یوزِف کا که موجب شده‌اند تا محاکمه‌ای علیه او به جریان افتد وزن این گناه را ندارد که خود را بی‌گناه می‌انگارد. خواننده‌ای که فریب سطح ظاهر رمان را نمی‌خورَد و یوزِف کا را قربانی نمی‌پندارد می‌بیند که نویسنده وی را تا پیش از فصل آخر، یعنی مادام که او می‌کوشد بی‌گناهی خود را ثابت کند، کوته‌بین، خودپسند، کم‌عقل و اندیشه‌گریز تصویر می‌کند. امّا در فصل پایانی که به مجازات قهرمان داستان اختصاص دارد او تنها با پذیرش تقصیر خود گویی ناگهان به شخص دیگری مبدّل می‌شود. یوزِف کا هنگامی که او را برای اعدام می‌برند می‌اندیشد:

من همیشه می‌خواستم با بیست دست به جهان چنگ بیاندازم، آن‌هم با هدفی غیرقابل ﺗﺄیید. این درست نبود. خوب است که نشان بدهم حتّی از محاکمۀ یک‌ساله نتوانسته‌ام درسی بگیرم؟ خوب است که کودن بمیرم؟ خوب است آن‌گونه باشم که پس از من بگویند می‌خواست محاکمه را در آغاز پایان دهد و حالا در پایان ازنو شروع کند؟ نمی‌خواهم این را بگویند.[٢٠]

یوزِف کا همین که تقصیر خود را صادقانه می‌پذیرد و هزینۀ آن را به‌گردن می‌گیرد – محکوم تقریباً بی هیچ مقاومتی همراه ﻣﺄمورانِ اعدام می‌رود – چنان‌که گفتیم، انسان دیگری می‌شود. افکار وی که تاکنون از دایرۀ بستۀ محاسبات و تمهیدات برای رهایی از اتّهام فراتر نمی‌رفتند اینک از بُرد و ژرفایی حیرت‌انگیز برخوردارند، چندان‌که متهّمِ حقیر و درماندۀ پیشین را دیگر نمی‌توان بازشناخت. او حالا برای نخستین بار صاحب حقوقی می‌شود و می‌تواند عزّت انسانی خود را طلب کند. آنجا که دو جلّاد کارد را بین خود دست‌به‌دست می‌کنند و حقّ تقدّم را به یک‌دیگر وامی‌گذارند، می‌خوانیم:

کا دقیقاً می‌دانست که حالا وظیفه دارد کارد را، که بالای سرش دست‌به‌دست می‌شود، بگیرد و در تن خود فروکند. امّا این کار را نکرد، بلکه گردنش را که هنوز آزاد بود چرخاند و به اطراف نگریست. نمی‌شد عیناً همان باشد که می‌خواهند و همۀ کارهای ادارات [منظور مراجعی است که او را محاکمه کرده‌اند] را برایشان انجام دهد. ﻣﺴﺆل این خطای آخر کسی بود که تتمّۀ توان لازم برای انجام آن کار را از او گرفته بود.[٢١]

خواننده نیز پس از تغییرِ یوزِف کا یک‌باره با وی احساس همدردی و همذات‌پنداری کامل می‌کند.

امّا از آن‌چه دربارۀ تحوّلِ یوزِف کا پس از قبول تقصیر خود گفتیم نتیجۀ دیگری نیز می‌توان گرفت. می‌دانیم که غالب مفسّرانِ محاکمه معتقدند دادگاهی که یوزِف کا را محاکمه می‌کند نه مرجعی قضائی، که وجدان خود اوست. اگر این نظر را بپذیریم و از سوی دیگر متوجّه دگردیسی یوزِف کا پس از گردن نهادن به رﺃی وجدان خویش باشیم، مرگ فجیع او معنایی دیگر پیدا می‌کند. اعدام او دیگر نه نمادی از نفی حقّ زندگانی وی، که رمزی از تغییر بنیادین مثبتی در شخصیت او یا، به تعبیری، توّلدِ دوبارۀ اوست. یوزِف کایی را که به لحاظ فکری و روحی نابالغ است وجدان خود او از میان برمی‌دارد، تا یوزِف کای هوشیار، منصف، ﻣﺴﺆلیت‌پذیر و، در یک کلام، بالغ جای وی را بگیرد. این می‌تواند تفسیری تازه و امیدبخش از محاکمه باشد.