صد سال داستان‌نویسیِ زنان

دختران شهرزاد: زنان نویسندۀ ایرانی، حسن میرعابدینی، نشر چشمه، تهران ١٤٠٠، ٢٦٣ صفحه.

تازه‌ترین اثر حسن میرعابدینی، مورّخ و منتقد برجستۀ ادبیات داستانی ایران، به بررسی آثار زنان نویسنده اختصاص دارد. میرعابدینی، همچنان‌که خود نیز در «یادداشت نویسنده» اشاره کرده، پیشتر پژوهش‌هایی در ادبیات داستانی به قلم زنان انجام داده بود،[١] امّا حالا برای نخستین بار کتابی در این باره منتشر کرده و حاصل مطالعات خود دربارۀ زنان داستان‌نویس و، مهم‌تر از آن، آثار آنان را یک‌جا عرضه کرده است. دختران شهرزاد مشتمل است بر سه فصل اصلی، مقدّمه‌ای با عنوان «راه‌های رفته و دستاوردها»، «یادداشت نویسنده» در آغاز کتاب، ﻣؤخّره‌ای با عنوان «پایان سخن»، «کتاب‌نامه»، «نمایه» شامل نام اشخاص و عناوین آثار. همچنین درمیان فصل‌های اوّل و دوم بخش کوتاهی با عنوان «میان‌پرده» جای گرفته که نویسنده در آن – با نیم‌نگاهی به تاریخ نویسندگی زنان در جهان – برخی ویژگی‌های ادبیات روایی به قلم زنان ایرانی را تبیین نموده، بر تاریخ آن طّی دهه‌های ١٣١٠ تا ١٣٣٠ مروری کوتاه کرده، و پاره‌ای مختصّات آن در دهۀ ١٣٤٠ را به‌دست داده است.

در «راه‌های رفته و دستاوردها» مطّلع می‌شویم که نویسنده قصد دارد تاریخ ادبیات داستانی به قلم زنان را در سه دورۀ سی‌ساله بررسی کند. در فصل‌های اوّل و دوم کتاب حاضر دورۀ سال‌های ١٣٠٩ تا ١٣٣٩ و دورۀ سال‌های ١٣٤٠ تا ١٣٧٠ پژوهیده و شناسانده می‌شوند. امّا بررسی دورۀ سوم که سال‌های ١٣٧٠ تا ١٣٩٩ را دربرمی‌گیرد به آینده و انتشار دفتر دوم اثر موکول می‌گردد. میرعابدینی هدف پژوهشی خود را چنین شرح می‌دهد:

مقصود، تبیین پیشینه و ترسیم سیر تحول آن [داستان‌نویسی زنان] است تا با برقراریِ رشته‌ای میان این نام‌های پراکنده در تاریخ ادبیات معاصر، این آثار سنجیده شوند و در راه جریان‌شناسیِ مبحث «زن و نویسندگی» گامی برداشته شود. بنای این نوشته بر بررسی داستان‌هایی است که زنان در سیری تاریخی پدید آورده‌اند.[٢]

نویسندۀ دختران شهرزاد واقف است که اصطلاح و اصولاً مفهوم «ادبیات زنان» در جهان محلّ تردید و مناقشه است. او فی‌المثل از اِلفریدِه یِلینِک[٣] نقل می‌کند که زنانِ نویسنده نمی‌خواهند آثارشان ذیل «ادبیات زنان» طبقه‌بندی شود و آن را موجب به حاشیه رانده شدن خود می‌شناسند.[٤] با این حال او خود بررسی آثار زنان در دسته‌ای جداگانه و استفاده از عنوان «ادبیات زنان» را نادرست نمی‌داند. میرعابدینی در دفاع از موضع خود عواملی را برمی‌شمارد که به عقیدۀ او ادبیات داستانی پدیدآمده به قلم زنان را از روایت‌های مردان متمایز می‌سازند. نخست این‌که زنان ایران با محدودیت‌های اجتماعی مواجه بوده و نتوانسته‌اند به‌قدر مردان در عرصۀ ادبیات رشد کنند. دوم این‌که زنان صاحب نگاه و رویکردی خاص در داستان‌نویسی‌اند. سوم این‌که زنان ایرانْ پس از انقلاب در موقعیت تاریخی و فرهنگی ویژه‌ای قرار گرفته، در شرایطی متفاوت از مردان زندگی کرده‌اند، و همین شرایط و ضرورت مقابله با محدودیت‌های تحمیل‌شده بر آنان قلم به دستشان داده است. سرانجام نویسنده یادآور می‌شود ­که زنان کوشیده‌اند با قلمْ تصویرِ خود در آثار مردان نویسنده را اصلاح کنند و این نیز میان آثار آنان و آثار مردان تفاوت ایجاد می‌کند.[٥]

فصل اوّل کتاب که «گام‌های لرزان» عنوان دارد ما را با داستان‌هایی آشنا می‌سازد که زنان از سال ١٣٠٩ (سال انتشار دختر تیره‌بخت و جوان بلهوس، اثر ایران‌دخت تیمورتاش) تا پایان دهۀ ١٣٣٠ منتشر کرده‌اند. لیکن نویسنده شرح داستان‌نویسی زنان را از روزگارانی دورتر آغاز می‌کند، از زمانی که نخستین زنان ایرانی آثاری منثور در قالب سفرنامه و شرح خاطرات پدید آوردند. میرعابدینی اینجا نیز، مطابق شیوۀ ﻣﺄلوف خود که در آثار پیشینش دیده‌ایم، وقایع و پدیده‌های ادبی را بر بستری تاریخی روایت می‌کند و در پیوند با سیر تحوّلات اجتماعی توضیح می‌دهد. او که ورود زنان به عرصۀ ادبیات روایی را حاصل تغییرات جامعه در عهد ناصری و، پس از آن، دوران مشروطه می‌داند می‌کوشد با شرح این تغییرات و توصیفِ فضای فرهنگیِ کشور ظهور نخستین زنان داستان‌نویس را قابل‌فهم کند. او خصوصاً از فعّالیت‌های مطبوعاتی زنان که متقدّم بر داستان‌نویسی آنان بود حکایت می‌کند و این خود از جذّابیت‌های اثر اوست. میرعابدینی از نخستین زنانی که نشریاتی را بنیان نهادند و در آنها برای احقاق حقوق خود و سایر «نسوان» قلم زدند یاد می‌کند. همچنین با خطّ‌مشی و زمینۀ کار و، در مواردی، جمع نویسندگان نشریات زنان در آن دوران آغازین آشنا می‌شویم:

[…] دیرپاترینِ این‌گونه نشریات، عالم نسوان (١٢٩٩ش–١٣١٣)، به مدیریت نوّابه‌خانم صفوی زیر نظر «مجمع فارغ‌التحصیلان مدرسۀ عالی اُناثیۀ امریکاییِ ایران» منتشر می‌شد. طیبه میردامادی، اشرف نبوی، هما محمودی، معصومه فیلی، فرخنده سمیعی و چند تن دیگر هیئت تحریریۀ عالم نسوان را تشکیل می‌دادند و مدیر داخلی آن عباس آریان‌پور کاشانی بود. […] روی جلد اغلب شماره‌ها اشعاری در ستایش از منزلت زنان یا برای بیداری و برانگیختن غیرت آنان آمده است. مطالب آن دربارۀ مسائل گوناگون بود از جمله پزشکی، ادارۀ امور منزل و آشپزی، مد لباس با نمونه‌هایی از مجلات امریکا و اروپا، اخبار پیشرفت نسوان و «مقالات ادبی و آثار منظوم و منثور محترمات ادیبۀ ایرانی». گسترش آموزش رسمی دختران، مبارزه با موانع حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی، و نکوهشِ جهل و خرافاتِ رایج، محور مقالات این نشریه شد. در این مقالات، ترقّیِ زنان محدود به کشف حجاب کردن نمی‌شد، بلکه با تحول شخصیت آنان و پذیرش مسئولیت اجتماعی و دینی و اخلاقی، تحقق‌یافتنی شناخته می‌شد. به‌واقع، این نظر حاکم بود که اگر زنان ایرانی بخواهند حجاب به عنوان شاخص اخلاقیات را کنار بگذارند، باید رشد شخصیت فردی را جانشین آن سازند.[٦]

شرح تاریخ داستان‌نویسی زنان به موازات تاریخ تحوّلات اجتماعی خواننده را از تصوّرات غیرواقعی و رمانتیک نسبت به زنان پیشاهنگ در ادبیات داستانی مصون می‌دارد. اگر گمان برده باشیم کسانی همچون ایران‌دخت تیمورتاش، مولود خانلری، فخرعظمی ارغون و زهرا کیا (خانلری) به یک‌باره، بی هیچ زمینۀ فرهنگی و اجتماعی، مانند قهرمانانی از دل تاریکی بیرون آمده‌اند، با خواندن اثر میرعابدینی درمی‌یابیم که حتّی این پیشگامان بر زمینی پا نهاده‌اند که از پیش آمادۀ گام‌های آنان بوده است. می‌فهمیم که تحوّلات ایران در عصر بیداری و مشروطه شرایط نویسندگی زنان را، که در اعصار پیشین غیرممکن بود، فراهم آورد و نخستین زنان داستان‌نویس وامدار کسانی چون عفّت کحال، بنیان‌گذار اوّلین نشریۀ زنان در ایران، و بی‌بی‌خانم استرآبادی، ﻣﺆلّفِ معایب الرجال، بوده‌اند.

باری نویسنده پیش از شرح دوارنی که موضوع فصل اوّل کتاب است (١٣٠٩ تا ١٣٣٩) مقدّماتی آورده تا خواننده بفهمد آن دوران چگونه فرارسید و پدیده‌های آن معلول کدام علل بودند. امّا اطّلاعاتی که در چارچوب این مقدّمات عرضه می‌شوند به خودی خود نیز جالب توجّه‌اند. فی‌المثل از تاج‌ماه آفاق‌الدوله، که نویسنده حدس می‌زند «اولین بانوی مترجمِ ایران» باشد، یاد می‌شود و چند تن دیگر که بی‌تردید درزمرۀ نخستین زنان مترجم ایرانی‌اند.[٧] نمونۀ دیگر هم گزارش مختصر، امّا خواندنیِ نخستین تکاپوهای زنان در عرصۀ نمایش و نمایش‌‎نامه‌نویسی است.