معرّفیِ بام بلند هم‌چراغی. با آیدا دربارۀ احمد شاملو
بام بلند هم‌چراغی. با آیدا دربارۀ احمد شاملو، سعید پورعظیمی، انتشارات هرمس، تهران ١٣٩٦، ٥٢٥ صفحه.
بام بلند هم‌چراغی مصاحبۀ طولانی سعید پورعظیمی است با آیدا سرکیسیان دربارۀ تقریباً همۀ جنبه‌های زندگی، شخصیت و کنش فرهنگی شاعر بزرگ معاصر احمد شاملو. کتاب مشتمل است بر «پیش‌درآمد» به قلم پورعظیمی، مصاحبه در سیزده فصل، «پیوست‌ها»، «یادداشت‌ها و توضیحات جاافتاده در مجموعه اشعار شاملو»، شمار درخورتوجّهی تصویر از شاعر و برخی اسناد مربوط به او، و نمایه. در بخش «پیوست‌ها» چند نامه از شاملو به مخاطبان مختلف، متن یکی از سخنرانی‌های او، «گزارش هیئت ژوری جایزۀ واژۀ آزاد» به مناسبت اهدای آن به شاملو در سال ١٩٩٩، همچنین دو نامه از یدالله رﺅیایی و احمد کریمی حکّاک خطاب به سعید پورعظیمی، هریک شامل توضیحاتی دربارۀ مسائل مرتبط با شاملو، گردآمده‌اند.
بی‌شک آیدا سرکیسیان نخستین و شایسته‌ترین کسی است که باید از شاملو، «از انسانی که او بود»، حکایت کند. او سی‌وشش سال همسر شاملو بوده و طیّ این سال‌ها نه تنها در زندگی خصوصی، بلکه در حیات فرهنگی شاعر نیز هماره درکنار وی حضور داشته است. آیدا شاملو را حتّی در پدیدآوردن برخی از آثارش یاری کرده – کتاب کوچه بارزترین نمونۀ آنهاست. جای تعجّب نیست که حاصل این مصاحبۀ مبسوط با وی، بی‌آن‌که در قالب زندگی‌نامه عرضه گردیده باشد، جامع‌ترین و جذّاب‌ترین زندگی‌نامۀ شاملو شده است.
آن‌گونه که پورعظیمی در «پیش‌درآمد» توضیح داده، مصاحبه با آیدا و روند ویرایش و تدوین کتاب درمجموع پنج سال به طول انجامیده است. حاصل کار مجموعه‌ای است از سخنان آیدا در همین مصاحبه و محتوای یادداشت‌هایی که پورعظیمی ازپیش «در طول قریب پانزده سال مصاحبت با آیدا» (ص ٢١) دربارۀ شاملو تهیه کرده بوده است. وی همچنین یادآور شده است که در مواردی نیز از حافظۀ دیگر شاهدان وقایع یاری جسته تا تردید آیدا درباب جزئیات را بدل به یقین کند.
آیدا البتّه حافظه‌ای قوی دارد. او شرح شب‌شعرها و سفرهای فرهنگی شاملو، جزئیات روابط وی با معاصرانش، روند پیدایش آثار وی، نظر وی درباب افراد و وقایع معیّن، وضعیت روحی و جسمی وی در مراحل مختلف زندگی، و بسیاری چیزهای دیگر را از حافظه نقل می‌کند. امّا ظاهراً همسر شاملو طّی سالیان طولانی یادداشت‌ها و مستندات زیادی هم فراهم آورده که برای پاسخ دادن به برخی از پرسش‌ها به آنها مراجعه می‌کند. معذلک او، هرکجا پرسشی از حدود اطّلاعاتش فراتر رفته، از گفتن «نمی‌دانم» ابا نداشته است.
بام بلند هم‌چراغی برای آنان که به جوانب گوناگون تاریخ شعر مدرن فارسی علاقه‌مندند دانستنی‌های فراوان دربردارد. خواننده فی‌المثل از کیفیت رابطۀ شاملو با بسیاری از کنشگران فرهنگی معاصر وی مطّلع می‌گردد؛ با پشت‌پردۀ برخی فعّالیت‌های اجتماعی-سیاسی او آشنا می‌شود، همچنان‌که به زوایا و حتّی برخی خفایای زندگی هنری و فرهنگی وی پی‌می‌برَد؛ از منشاء الهام احتمالی شاملو در خلق پاره‌ای از آثارش آگاه می‌شود؛ نسبت هنر شاملو و روند تکامل آن با تحوّلات سیاسی-اجتماعی را بهتر درمی‌یابد.
کتاب البتّه خوانندگانی را نیز که بیش از شعر شاملو و تاریخ فرهنگی-اجتماعیِ معاصر شیفتۀ شخصیت شاعرند و تشنۀ آشنایی با همۀ روحیات و خصوصیات فردی او کاملاً بی‌نصیب نمی‌گذارد. پرسش‌هایی از قبیل «کدام آثار چاپلین را بیشتر دوست داشت؟» (ص ١١٠)، «بازیگران مورد پسند شاملو چه کسانی بودند؟» (ص ١١١) یا «در جهان ادبیات لاتین کدام آثار توجهش را جلب کرد؟» (ص ١٤٥) نمونه‌هایی است که پاسخ آنها بیش از آن‌که به کار علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر بیاید، بناست آتش اشتیاق پیروان کیش شخصیت را فروبنشاند. مگر آن‌که پورعظیمی پسند شاملو را، چون شاعر بزرگی بوده، در این‌گونه موارد نیز محک تمیز سره از ناسره دانسته باشد، که این خود البتّه جلوه‌ای دیگر از کیش شخصیت است.
امّا در مقام انصاف باید گفت که شمار این‌گونه پرسش‌ها در بام بلند هم‌چراغی بالنسبه اندک است. پورعظیمی مصاحبه‌گر بسیار خوبی است. اغلب پرسش‌های او با مسائل جدّی تاریخ فرهنگ معاصر و زندگی شاملو مرتبط است و پاسخ بسیاری از آنها مجهولاتی حائز اهمّیت را معلوم می‌کند. طرح چنین پرسش‌هایی طبعاً پیش از هرچیز مستلزم آن است که پرسشگر در موضوع بحث صاحب دانش باشد، و آگاهی وسیع پورعظیمی از مسائل مربوط به ادبیات معاصر فارسی، خاصّه زندگی و هنر شاملو، در سراسر کتاب مشهود است. او در بخش‌هایی از مصاحبه اطّلاعاتی را با آیدا درمیان می‌گذارد که برای همسر شاملو تازه است، و به این ترتیب بحث را از حدّ پرسش و پاسخ ساده فراتر می‌برد و زنده‌تر و پویاتر می‌کند.
از مهم‌ترین نقاط قوّت بام بلند هم‌چراغی آن است که روی‌هم‌رفته چهره‌ای بسیار انسانی از شاملو ارائه می‌کند. خواننده شاملو را با همۀ توانایی‌های شگرفش و همۀ ضعف‌هایش، با همۀ زیرکی‌ها و خطاهای تاریخی‌اش، در آینه‌ای که از پرسش‌های هوشمندانه و گاه انتقادی پورعظیمی و پاسخ‌های آیدا ساخته و پرداخته شده است می‌بیند و درک می‌کند.
امّا مهم‌تر از آن ثبت اطّلاعاتی است که بسیاری از آنها برای نگارندگان و مفسّران تاریخ اجتماعی و تاریخ ادبیات معاصر ما حائز اهمّیتند و جز آیدا نزد هیچ‌کس یافت نمی‌شدند. بدین قرار پورعظیمی و آیدا سرکیسیان هردو با انجام این مصاحبه خدمت فرهنگی بزرگی انجام داده‌اند که سزاوار تقدیر است.
سعید رضوانی