ساز و آوازِ نومیدی. دربارۀ «نه شکوفه، نه پرنده»، سرودۀ نادر نادرپور

با این حال مانستگی «نه شکوفه، نه پرنده» و «پیغام» بسی نمایان‌تر است. شباهت‌های صوریِ این دو سروده قطعاً کمتر از شباهت‌های صوریِ «نه شکوفه، نه پرنده» و «ناژو» نیست – همچنان‌که وجوه اشتراک صوری که میان دو سرودۀ اخیر برشمردیم میان قطعۀ نادرپور و «پیغام» نیز به‌چشم می‌آید. امّا شباهت محتوایی «نه شکوفه، نه پرنده» با «پیغام» از آن‌چه در مقایسۀ محتوای قطعۀ نادرپور و «ناژو» گفته شد آشکارا فراتر می‌رود. محتوای «نه شکوفه، نه پرنده» با «پیغام» نه تنها در کلّیت، که در جزئیات هم قرابت دارد. نه فقط مضمون اصلی دو سروده، اصرار بر ﯾﺄس و خوارداشتِ امیدواری، یکی است، پاره‌ای خرده‌مضامین آنها نیز همانندی عجیبی دارند:

– «پیغام»:

هرچه برگم بود و بارم بود،
……….
ریخته‌ست.

«نه شکوفه، نه پرنده»:

مرغان برگهای تو، یک‌یک پریده‌اند
……….
مرغان برگ‌های تو در آتش خزان
یکباره سوختند و بپای تو ریختند

– «پیغام»:

هرچه برگم بود و بارم بود،
هرچه از فرِّ بلوغِ گرمِ تابستان و میراث بهارم بود،
هرچه یاد و یادگارم بود،
ریخته‌ست.

«نه شکوفه، نه پرنده»:

بنگر که هرچه داشتی ازدست داده‌ای

– «پیغام»:

چون درختی در زمستانم،
بی که پندارد بهاری بود و خواهد بود.

«نه شکوفه، نه پرنده»:

ای بینوا درخت!
……….
آیا در انتظار بهاری مگر هنوز؟

– «پیغام»:

دیگر اکنون هیچ مرغ پیر یا کوری
در چنین عریانیِ انبوهم آیا لانه خواهد بست؟

«نه شکوفه، نه پرنده»:

دیگر درون جامۀ سبزی که داشتی
آن آشیان کوچک گنجشکهای باغ
چون دل نمی‌تپد

باری شباهت‌های «نه شکوفه، نه پرنده» با دو قطعۀ «ناژو» و «پیغام»، خصوصاً «پیغام»، از دفتر آخر شاهنامه به اندازه‌ای است که مشکل می‌توان آنها را اتفّاقی فرض کرد و نظر به تقدّم انتشار آخر شاهنامه (٨١٣٣) بر پیدایش قطعۀ نادرپور (مردادماه ٣٣٩١) توان گفت به احتمال قوی نادرپور از اخوان ثالث الهام گرفته است. به عبارت دیگر می‌توان میان «نه شکوفه، نه پرنده» از سویی و «ناژو» و «پیغام» از سوی دیگر رابطۀ بینامتنیت قایل بود.

نقد آثار از منظر بینامتنیت، افزون بر نمایان ساختن رابطۀ ﺗﺄثیر و ﺗﺄثّر میان متون، تلاشی است برای پاسخ دادن به چند پرسش بنیادین که در ادامه به دو نمونه از آنها می‌پردازیم. اوّلی پرسش از میزان آشکارسازیِ ﺗﺄثّر پس‌متن^[٦] از پیش‌متن^[٧] است. پدیدآورندۀ متنِ تازه تا چه اندازه کوشیده خواننده را از رابطۀ موجود میان اثر خود و اثر پیشین آگاه سازد و بدین منظور از کدام شیوه یا شیوه‌ها بهره برده است؟ آیا فی‌المثل همچون شعرای فارسی‌زبان قدیم، که تضمین بیت یا مصرعی از شاعری دیگر را با شیوه‌های ﻣﺄلوف خود نشان می‌دادند، ﺗﺄثّر متن خود از متن دیگر را به نحوی اعلام کرده است و اگر چنین است، به کدام نحو؟ این پرسش بیش از آن‌که با بحث اصالت متون و احیاناً سرقت ادبی مربوط باشد در شناخت ماهیت متن جدید تعیین‌کننده است. پس‌متن به میزانی که وابستگی خود به متنی پیشین را – به طرقی همچون استفاده از علامت نقل‌قول یا نام بردن از نویسندۀ متنی دیگر یا اشاره به نکته‌ای مشهور که یادآور اثرآفرینی دیگر و متنی از او باشد – اعلام می‌دارد از استقلال فاصله می‌گیرد و متنی دربارۀ متن پیشین می‌شود، تفسیر و توصیف و تتبّع و نقیضۀ متن پیشین می‌شود.

پرسش دوم این است که پدیدآورندۀ متن جدید اصولاً چه‌مایه نسبت به اثرپذیری خود از متن پیشین آگاه است و خواننده تا چه اندازه از این اثرپذیری آگاه می‌گردد. پُر واضح است که این پرسش با پرسش پیشین رابطۀ تنگاتنگ دارد؛ دست‌کم می‌توان گفت وقتی اثرآفرین در متن ﺗﺄثّر خود از متنی دیگر را آشکارا اعلام می‌دارد هم آگاهی خود از ﺗﺄثیر متن دیگر را نشان می‌دهد هم خواننده را از ﺗﺄثیرپذیری خود آگاه می‌سازد.

درمورد «نه شکوفه، نه پرنده» پاسخ دادن به پرسش اوّل آسان است: نادرپور به هیچ طریقی الگوبرداری خود از دو سرودۀ اخوان ثالث را با خواننده درمیان نگذاشته است. امّا پرسش دوم را نمی‌توان با قاطعیت پاسخ داد. فقط می‌توان گفت نظر به این‌که «نه شکوفه، نه پرنده» مدّتی کوتاه پس از انتشار دفتر آخر شاهنامه سروده شده، بعید است نادرپور هنگام آفرینش قطعۀ خود دو قطعۀ مذکورِ اخوان ثالث را از خاطر برده و تنها ناخودآگاه از آنها ملهم بوده باشد. لیکن از آنجا که او پیروی از الگوی «پیغام» و «ناژو» را در شعر خود اعلام نکرده، صرف‌نظر از موارد اتّفاقی، خوانندگان از این پیروی آگاه نمی‌شوند، مگر آنان که با شعر مدرن فارسی فراتر از حدّ معمول آشنایی دارند.